Lời mở
Trong phạm vi bài này chúng ta khởi đầu với vài nhận định thực tế về hiện
trạng xã hội rồi từ đó tìm hiểu khái quát về cấu trúc văn hoá xã hội của người
Việt, nhất là một số nét tiêu cực, để tìm ra biện pháp hay đường hướng sửa
chữa.
Tình trạng xã hội Việt Nam hiện nay đã được các phương tiện truyền thông
nói đến rất nhiều và có lẽ không cần lặp lại. Chúng tôi chỉ xin tóm tắt vài
điểm nổi bật, đáng quan tâm sau đây:
1.1. Một vài lĩnh vực cần quan tâm đặc biệt
Nếu đi vào các lĩnh vực cụ thể, chúng ta thấy dân tộc
Việt Nam hiện nay có nhiều vấn đề cần quan tâm tuỳ theo mức độ ưu tiên về tỷ lệ
dân số hay tình trạng khẩn cấp về mặt xã hội:
- Hơn 60% dân số là người trẻ
dưới 30 tuổi, mức độ tha hoá, tục hoá, sống buông thả để hưởng thụ vật chất nơi
người trẻ rất cao.
- Gần 51% dân số là phụ nữ nhưng
nhiều người còn bị bạo hành trong gia đình, chưa được hưởng sự bình đẳng về
giới, chưa biết bảo vệ sức khoẻ sinh sản. Nhiều miền cao, vùng xa, nhất là đồng
bằng sông Cửu Long có đến 60-80% phụ nữ mắc bệnh phụ khoa vì thiếu nước sạch.
Gần 3 triệu người goá bụa sống nghèo khổ, trong đó hơn 2 triệu là phụ nữ. Do
tình trạng nghèo khổ, nhiều phụ nữ bị lạm dụng tình dục, phải lấy chồng nước
ngoài, thậm chí phải bán cả thân xác.
- 26% dân số sống trong tình
trạng nghèo khổ (theo tiêu chuẩn mới của thế giới: thu nhập dưới 1USD/ngày),
đặc biệt là đồng bào thiểu số, nhưng không biết phải xoá đói giảm nghèo như thế
nào.
- 23 triệu người, đa số là nam
giới, uống rượu và nghiện rượu dẫn đến bạo hành, ly dị, bất hạnh trong gia
đình.
- Hơn 15 triệu người khuyết tật,
trong đó có 1,2 triệu là trẻ em.
- Hơn 4 triệu người di dân phải
làm ăn xa gia đình, nhiều người bị bóc lột sức lao động, sống trong những điều
kiện thiếu thốn, một ít người trẻ sống thử trước hôn nhân.
- 1,4 triệu-2 triệu người phá
thai mỗi năm, trong đó có nhiều người trẻ. Họ rất cần được học hỏi về giá trị
sự sống, về giới tính, về tình yêu.
- Đại dịch HIV/AIDS với gần
265.000 người nhiễm HIV/AIDS.
- Nhiều tệ nạn xã hội như nghiện
ma tuý (180.000 người), mãi dâm (hơn 100.000 người), nạn cờ bạc… xảy ra khắp
nơi trong cộng đồng xã hội.
- Trình độ văn hoá dân chúng còn
thấp, chỉ vừa tốt nghiệp cấp I, trong đó còn 6% dân số mù chữ, nhất là ở vùng
quê, vùng cao.
Đứng trước những nhu cầu lớn lao
và cấp thiết của xã hội hiện nay, Nhà nước cần có chính sách khuyến khích và mở
rộng sự cộng tác của mọi người, không phân biệt đảng phái, tôn giáo, địa
phương, người trong nước hay ngoài nước… để có thể tập hợp được sức mạnh toàn
dân cũng như tranh thủ được sự ủng hộ của cộng đồng quốc tế. Có lẽ chúng ta cần
phải vượt qua những nghi ngờ hay e ngại về ảnh hưởng của nhóm này, phe nọ để
thực sự lo cho những đồng bào đang nghèo khổ, bệnh tật hay bị trói buộc bởi
những tệ nạn xã hội. Chúng ta từng thấy có rất nhiều người, nhờ niềm tin tôn
giáo, đã quảng đại dấn thân trong những môi trường khó khăn, nguy hiểm để chăm
sóc những bệnh nhân HIV/AIDS, những người nghiện ma tuý, những phụ nữ lỡ lầm…
Đứng trước thực tế đau xót của xã hội với nhiều vấn đề cấp thiết cần giải
quyết cũng như trước tình trạng kém phát triển, chúng ta đặt câu hỏi: Tại sao
lại xảy ra như thế và phải làm gì để sửa đổi? Đã có rất nhiều bài nghiên cứu và
ý kiến đề xuất hành động của cá nhân và tập thể trong các lĩnh vực xã hội, kinh
tế, chính trị, văn hoá… Tuy nhiên, chúng tôi nghĩ rằng vấn đề cơ bản vẫn là đào
tạo con người Việt Nam, nhưng muốn đào tạo kết quả phải hiểu rõ con người và
cấu trúc của nó.
1.2. Nhận định chung về con người Việt Nam
Xét về mặt văn hoá, con người Việt
Nam (VN) bị tác động bởi những yếu tố địa lý, lịch sử đã kết thành một thực thể
phức tạp với nhiều đức tính và khuyết điểm. Chúng tôi tin rằng, chỉ khi hiểu rõ
thật sự con người, ta mới có thể giải quyết những vấn đề trong gia đình và xã
hội vì "sự thật sẽ giải phóng chúng ta" (x. Ga 8,32) dù sự thật ấy có
thể làm chúng ta buồn lòng.
Nói đến con người VN, chúng ta có
thể nhắc đến bao điều kỳ diệu, bao đặc tính tốt đẹp mà nhiều người đã không
ngớt lời ca tụng như Toan Ánh trong bộ Nếp Cũ - Con người VN, Sơn Nam trong
Người Sài Gòn, Vương Hồng Sển trong Sài Gòn năm xưa... nhất là Vũ Hạnh (A.
Pazzi) trong Người Việt kỳ diệu. Những lời ca tụng đó có thể ru ta vào giấc
mộng dĩ vãng mà không dám nhìn thẳng vào thực tế để giải quyết những vấn đề hiện
nay.
Có lẽ chúng ta cần nhìn rõ con
người VN để nhận ra cả hai mặt tốt, xấu, nhất là mặt xấu mà ít người dám nói vì
sợ bị kết tội “vạch áo cho người xem lưng”. Nhà văn Bá Dương đã dám viết Người
Trung Hoa xấu xí, được Nguyễn Hồi Thủ dịch sang tiếng Việt. Những bài viết này
tác động mạnh đến dân tộc ông cũng như đóng góp nhiều cho công cuộc phát triển
đất nước Trung Hoa. Chỉ trong vòng 50 năm qua, từ một dân tộc lạc hậu, chậm
phát triển, nước Trung Hoa đã tiến lên địa vị của một cường quốc, và nhiều lĩnh
vực vượt cả Anh, Pháp, Đức. Dân tộc Việt Nam ta đâu có thua kém người bạn láng
giềng.
Đã có những nghiên cứu lớn về con
người Việt Nam, thí dụ như của Viện Nghiên cứu Xã hội Hoa Kỳ, kết quả rất đáng
cho chúng ta lưu ý. Viện này đã đưa ra 10 đặc điểm của người Việt Nam như sau:
1. “Cần cù lao động, song để thoả mãn, nên tâm lý hưởng thụ còn nặng.
2. Thông minh, sáng tạo, song chỉ
có tính chất đối phó, thiếu tư duy dài hạn, chủ động.
3. Khéo léo,
song không duy trì đến cùng (ít quan tâm đến sự hoàn thiện cuối cùng của sản
phẩm).
4. Vừa thực tế, vừa mở rộng, song
lại không có ý thức nâng cao lên thành lý luận.
5. Ham học hỏi, có khả năng tiếp
thu nhanh, song ít học từ đầu đến đuôi nên kiến thức không có hệ thống, mất căn
bản. Ngoài ra, học tập không phải vì tự thân của mỗi người (nhỏ học vì gia
đình, lớn học vì sĩ diện, vì kiếm công ăn việc làm, ít vì chí khí, vì đam mê).
6. Xởi lởi, chiều khách, song
không bền.
7. Tiết kiệm, song nhiều khi
hoang phí vì những mục tiêu vô bổ (sĩ diện, khoe khoang, thích hơn đời).
8. Có tinh thần đoàn kết, tương
thân tương ái, song hầu như chỉ trong những hoàn cảnh, những trường hợp khó
khăn, bần hàn; còn trong điều kiện sống tốt hơn, giàu có hơn thì tinh thần này
ít xuất hiện.
9. Yêu hoà bình, nhẫn nhịn, nhưng
nhiều khi lại hiếu chiến, hiếu thắng vì những lý do tự ái lặt vặt làm đánh mất
đại cuộc.
10. Thích tự lập, nhưng lại thiếu
tình liên kết để tạo ra sức mạnh (cùng một việc, một người làm thì tốt, ba
người làm thì kém, bảy người làm thì hỏng)”.
- Những nhận định trên đây và
những kết quả nghiên cứu khác có thể giúp ích nhiều cho chúng ta, nhưng tiếc là
chúng chưa trình bày các lý do hình thành nên cấu trúc tâm lý xã hội của người
Việt cũng như tìm ra được đường hướng sửa chữa những khuyết điểm trong cấu
trúc. Điều này có lẽ cần đến sự nghiên cứu và làm việc lâu dài hơn của các nhà
giáo dục, tâm lý, xã hội học.
Trong phạm vi bài này, chúng tôi
dùng phương pháp phân tích con người và hoàn cảnh văn hoá, xã hội để nêu lên
một số điểm khái quát về con người VN thời xa xưa và hiện tại để giúp các nhà
nghiên cứu tìm ra đường hướng đào tạo con người VN.
2.1. Ảnh hưởng về
mặt địa ly
Nước VN là một dải đất hình chữ S, nằm ở trung tâm khu
vực Đông Nam Á, phía Đông bán đảo Đông Dương. Dù cùng một nguồn gốc, nhưng
người VN lại rất khác với người Trung Hoa ở phía Bắc, với người Lào và Cambodia
ở phía Tây, vì những rặng núi hình rẻ quạt ở phía Bắc và dãy Trường Sơn hùng vĩ
ở phía Tây đã ngăn cách các dân tộc đó với người VN, ngăn cản phần nào sự hoà nhập
của các nền văn hoá khác nhau. Phía Đông, Nam và Tây Nam của đất nước là Biển
Đông và Ấn Độ Dương. Nền văn hoá dân tộc được xây dựng theo truyền thuyết những
người con theo mẹ lên núi hái thuốc thành tiên và theo cha xuống biển vượt khó
thành rồng. VN có 2.860 con sông có chiều dài từ 10km trở lên (x. Tổng Cục Du
lịch, Non nước VN, Hà Nội, 2000, tr.9), trong đó có nhiều hệ thống sông lớn như
sông Mêkông, sông Hồng. Gắn bó với núi cao, biển rộng, sông dài nên người VN
thường có nhiều tình cảm cao thượng, biết nhìn xa trông rộng và gần gũi với
thiên nhiên. Những tâm tình tốt đẹp này hình như đang bị sói mòn và biến chất,
đặc biệt với làn sóng đô thị hoá hiện nay, nơi những cư dân thành thị sống
trong những toà nhà cao tầng, những căn phòng nhỏ hẹp che chắn tầm mắt con
người.
Hướng tiến bị bên núi, bên biển
ngăn cản buộc dân tộc phải hướng về phía Nam từ đồng bằng châu thổ sông Hồng ở
miền Bắc (rộng 15.000km2), vượt qua các đồng bằng nhỏ hẹp ở miền Trung để vào
tới đồng bằng sông Cửu Long (rộng 40.000km2) ở miền Nam. Bước chân khai phá của
người Việt chỉ dừng lại trước biển cả ở cực Nam đất nước, nhưng thiên nhiên vẫn
ưu đãi cho dân Việt nên bờ cõi tiếp tục mở rộng về phương Nam vì hằng năm đồng
bằng Nam Bộ vẫn trải rộng lấn về phía biển từ 60-80m, do phù sa của các con
sông Cửu Long bồi đắp. Người Việt, với tâm hồn của những người tiên phong khai
hoang dựng nước, đã không sợ hiểm nguy, dám đối đầu với những thử thách, bất
trắc của cuộc sống, đã viết nên những trang sử hào hùng của dân tộc. Vì thế
càng tiến vào niềm Nam, người Việt càng hành động phóng khoáng, cởi mở và liều
lĩnh hơn.
Khí hậu cũng ảnh hưởng khá nhiều
đến tâm tính con người, tình trạng gia đình và hoạt động xã hội. VN nằm hoàn
toàn trong vành đai nhiệt đới của nửa cầu Bắc, nghiêng về chí tuyến hơn là xích
đạo nên có nhiệt độ cao, trung bình từ 220C-270C. Hằng năm, có khoảng 100 ngày
mưa với lượng mưa trung bình từ 1.500 -2.000ml/cm2, độ ẩm khoảng 80%, số giờ nắng khoảng 1.500-2.000 giờ/năm.
Do ảnh hưởng của gió mùa và địa hình phức tạp, nên khí hậu VN luôn thay đổi
trong năm, giữa năm này với năm khác, giữa nơi này với nơi kia (từ Bắc xuống
Nam và từ thấp lên cao). Nhìn chung, VN có một mùa nóng mưa nhiều và một mùa
tương đối lạnh ít mưa. Nhưng khí hậu các tỉnh ở phía Bắc, từ đèo Hải Vân trở ra,
thay đổi theo 4 mùa khá rõ rệt với xuân, hạ, thu, đông. Khí hậu này cũng tạo ra
những bất lợi về thời tiết vì Việt Nam bị bão tố, lũ lụt, hạn hán thường xuyên
đe doạ (x. Tổng Cục Du lịch, Non nước VN, Hà Nội, 2000, tr. 11-12).
Do đó, tâm tính người VN có thể
nói dễ thay đổi theo kiểu "sáng nắng chiều mưa" hơn những dân tộc
sống trong các vùng khí hậu ổn định, ôn hoà. Gia đình từ đó cũng chịu những hậu
quả của sự thay đổi thất thường này như: có nhiều cãi vã, xung đột, kém thuỷ
chung hơn. Hoạt động kinh tế xã hội cũng chịu sự thay đổi thường xuyên do các
quyết định bất nhất của người lãnh đạo. Nhận ra sự tác động của thời tiết, ta
sẽ thấy người Việt cần tập tính kiên nhẫn, ôn hoà, ý chí vững mạnh thì mới có
thể thực hiện những kế hoạch lâu dài.
2.2. Về mặt lịch sử
Tiếp đến chúng ta chú ý hơn về con người VN qua các giai
đoạn lịch sử hình thành dân tộc, tức là chú ý đến khía cạnh văn hoá xã hội của
người Việt.
2.2.1. Giai đoạn tiền sử: Người VN có nguồn gốc dân tộc trong khối các chủng Đông
Nam Á (Austro-asiatique) hình thành từ 2 đại chủng Á (Mongoloid) và chủng
phương Nam (Australoid): vào khoảng 10.000-8.000 năm trước Công nguyên (TCN).
Sau đó từ 5.000 năm TCN, chủng Cổ Mã Lai (Indonesian) ở miền Đông Nam Á, phối
hợp với các chủng Nam đảo, Nam Á để hình thành nên các nhóm Chàm - Môn Khmer -
Việt Mường - Tày Thái - Mèo Dao - Tiền Thái - Tạng Miến - Hán: gồm 54 dân tộc
Việt Nam (x. Lê Văn Chưởng, Cơ sở Văn hoá Việt Nam, NXB Trẻ, 1999, tr. 24-27;
Trần Ngọc Thêm, Cơ sở Văn hoá Việt Nam, NXB Giáo dục, 1999; NN, Niên giám
GHCGVN 2005, NXB Tôn giáo, tr. 454-466). Không gian văn hoá gốc VN thời tiền sử
là không gian của các dân tộc có nền văn minh nông nghiệp lúa nước, văn minh đồ
đồng và ngôn ngữ đơn lập. Sau đó đến những thế kỷ trước Công nguyên, không gian
gốc này bị thu hẹp vì các dân tộc ở vùng Nam sông Dương Tử bị người Trung Hoa
bành trướng và đồng hoá.
Người Việt có những nét đặc thù
của nền văn hoá nông nghiệp: tôn trọng và hoà hợp với thiên nhiên, có lối sống
định canh, định cư và nền kinh tế tự cung, tự cấp. Trong mối quan hệ với gia
đình, người Việt trọng nữ và nhiều cộng đồng xã hội còn bị ảnh hưởng theo chế
độ mẫu hệ. Đời sống nông nghiệp gắn bó chặt chẽ với gia tộc và xóm làng, trọng
tình hơn trọng lý, trọng đức hơn trọng tài, trọng văn hơn trọng võ. Lối nhận
thức tư duy thiên về tổng hợp, mang tính chủ quan, theo cảm tính và kinh nghiệm
hơn là mang tính phân tích khách quan và hợp lý theo một hệ thống suy tư rõ
ràng.
Trong cách ứng xử với môi trường
xã hội, người Việt dễ dung hợp trong tiếp nhận, ngay cả trong tín ngưỡng. Ngoài
tín ngưỡng bái vật, đa thần, người Việt đón nhận tam giáo Đông Phương: Nho -
Phật - Lão, và sau này cả Thiên Chúa giáo. Niềm tin vào một chủ thể tối cao,
gọi là Trời mà sau này các tôn giáo khác có thể xác định rõ hơn là Thiên, Chúa
Trời, Đức Thượng Đế, Đấng Cao Đài, Đức Allah, Thiên Chúa,.. lúc nào cũng bàng
bạc trong tâm hồn người Việt để thúc đẩy họ tin tưởng và sống theo lương tâm
ngay chính của mình. Chính niềm tin ấy giúp cho đời sống họ được an vui “Lạy
trời mưa xuống, lấy nước tôi uống, lấy ruộng tôi cày, lấy đầy bát cơm, lấy rơm
đun bếp…”, xã hội được ổn định “trời cao có mắt”, ngăn ngừa những hành động ác
đức “thiên bất dung gian”…
2.2.2. Giai đoạn thống trị của các đế chế Trung Hoa kéo dài trong 11 thế kỷ ảnh
hưởng không ít tới con người cũng như gia đình và xã hội VN. Năm 179 TCN, nước
Âu Lạc do An Dương Vương Thục Phán (257-208 TCN) lập nên với thành Cổ Loa bị
Triệu Đà, vua của nước Nam Việt chiếm. Năm 111 TCN, nước Nam Việt bị chuyển
sang tay nhà Hán rồi trải qua nhiều đời vua Trung Hoa cho đến năm 938, khi Ngô
Quyền chiến thắng quân Nam Hán, trên sông Bạch Đằng, mới khôi phục được nền độc
lập cho đất nước.
Dù sống dưới chế độ bóc lột hà
khắc với chính sách “chia để trị” của ngoại xâm, người Việt vẫn kiên nhẫn chịu
đựng gian khổ, biết chờ thời cơ trỗi dậy với cuộc khởi nghĩa của Hai Bà Trưng
(40-43), Bà Triệu (248), Lý Bí (thế kỷ VI), Mai Thúc Loan (722), Phùng Hưng
(766-791). Tuy nhiên, vì sống quá lâu dưới ách thống trị, người Việt có đặc
trưng thường nhút nhát, sợ sệt, không dám bày tỏ trực tiếp ý kiến của mình,
nhất là trước mặt người lạ. Họ hay giấu diếm tình cảm của mình, chỉ thân thiện
vồn vã bên ngoài để tránh cho quân thù khỏi chú ý, làm hại. Họ dễ nghi ngờ vì
nghĩ rằng ai cũng có thể là kẻ thù, thiếu tin tưởng và ít cộng tác với người
khác, ngay cả với người thân.
Những đặc tính này tạo ra nhiều
điểm bất lợi cho đời sống gia đình vì gia đình là một cộng đồng đòi hỏi sự hiệp
thông trọn vẹn, sự cởi mở chân thành, tin tưởng và lo lắng cho nhau giữa các
thành viên. Nó cũng tác hại rất lớn đến xã hội vì xã hội là một cộng đồng lớn
hơn đòi hỏi mọi thành viên phải tin tưởng để cùng hợp tác với nhau lo cho công
ích.
Sự chia rẽ thiếu đoàn kết diễn ra
khắp nơi, trong mọi ngành nghề, tổ chức của xã hội và cả trong các tổ chức tôn
giáo. Dù thời Bắc thuộc đã qua nhưng những di chứng tiêu cực dường như vẫn còn
ăn sâu trong tâm hồn người Việt.
Hầu hết người Việt yêu mến quê
hương và chống lại kẻ ngoại xâm. Để biểu thị sự bất hợp tác, họ chỉ làm việc
cầm chừng và ra vẻ chăm chỉ dưới ánh mắt theo dõi hay dưới làn roi hành hạ của
quân thù. Do làm mãi dưới chế độ này người Việt dễ trở thành người làm việc nửa
vời, chỉ cố gắng khi có sự quan sát hay theo dõi của người khác thay vì làm
việc với sự đam mê hay ý thức trách nhiệm.
Ngoài ra, vì quan niệm tất cả
những gì công cộng như vườn cây, đường xá, cầu cống... đều là của chung, do kẻ
thù quản lý, nên họ chẳng thiết tha gìn giữ. Hơn nữa, những thứ chung đó cũng
là do sưu cao thuế nặng của họ đóng cho Nhà nước đô hộ nên họ nghĩ có lấy cắp
của công cũng chỉ là hoàn trả cho mình, thậm chí có người còn cho rằng:
"Ăn cắp của công là không có tội". Thái độ này dễ dẫn đến tệ nạn tham
ô, lãng phí của công.
Về mặt gia đình và xã hội, Nhà
nước đô hộ Trung Hoa thời đó chỉ nhằm khai thác kinh tế nên không chú ý đến việc
xây dựng và giáo hoá dân Việt. Bị ảnh hưởng bởi nền văn hoá Trung Hoa, xã hội
VN thời đó theo chế độ đa thê: người đàn ông có thể có nhiều vợ, nhiều tỳ
thiếp, nhất là những người giàu. Nền kinh tế dựa trên nông nghiệp thô sơ, cần
có nhiều lao động khoẻ, nên gia đình càng đông con nhiều cháu thì càng tốt,
nhất là con trai để nối dõi tông đường. Tinh thần trọng nữ trước đây bị đả phá.
Xã hội theo chế độ gia trưởng, mọi quyền hành đều tập trung vào người đàn ông,
nên phụ nữ thường bị đối xử bất bình đẳng "nhất nam viết hữu, thập nữ viết
vô". Sống trong hoàn cảnh như thế, người phụ nữ phải âm thầm chịu đựng
những thua thiệt và áp bức để thờ chồng, nuôi con.
Những người đàn ông làm việc quần
quật suốt ngày ngoài đồng, chiều về họ thường tụ tập bên chén rượu để quên đi
nỗi vất vả nhọc nhằn. Những chai rượu làm từ nông sản ấy tuy có giúp họ quên đi
nỗi cơ cực, nhưng lại ảnh hưởng nặng nề tới sức khoẻ và hạnh phúc gia đình. Khi
người đàn ông say khướt trở về nhà, họ trở thành người nóng tính, hay đánh đập
vợ con. Rượu đã tàn phá sức khoẻ của họ và làm con cái họ kém thông minh, thân
thể yếu ớt. Tình trạng say sưa rất phổ biến ở nông thôn thời trước (ngay cả bây
giờ đối với cư dân thành thị) nhưng chính quyền đô hộ vẫn cố tình làm ngơ, thậm
chí ngầm khuyến khích, để giảm bớt sức đấu tranh của dân tộc Việt.
2.2.3. Giai đoạn độc lập và thống nhất đất nước dưới thời quân chủ bắt đầu từ
thế kỷ X đến thế kỷ XX, trải qua ba triều đại nhỏ là Ngô (939-965), Đinh
(968-980), Tiền Lê (980-1009) và bốn triều đại lớn: Lý (1009-1225), Trần
(1226-1400), Lê (1428-1788), Nguyễn (1802-1945), xen kẽ với ba triều đại nhỏ
là: Hồ (1400-1407), Hậu Trần (1407-1414), Tây Sơn (1788-1802). Người Việt ra
sức củng cố nền độc lập non trẻ bằng các cuộc chiến thắng ngoại xâm: Lê Hoàn
thắng quân Tống năm 981 và Lý Thường Kiệt thắng quân Tống năm 1077, Trần Hưng
Đạo thắng quân Nguyên Mông vào các năm 1258, 1285, 1288, Lê Lợi thắng quân Minh
sau mười năm chiến đấu, vua Quang Trung Nguyễn Huệ chiến thắng quân Xiêm (1785)
ở Rạch Gầm, Xoài Mút và đại phá quân Thanh vào năm 1789.
Tinh thần ái quốc dâng cao khiến
người Việt sẵn sàng hy sinh tình riêng gia đình vì đại nghĩa của đất nước. Bài
học của giai đoạn này như giới thiệu cho người Việt, nam cũng như nữ, là phải
biết bảo tồn dòng họ của mình, khi mở rộng tình gia đình thành gia tộc. Từng cá
nhân phải biết hy sinh quyền lợi cho dòng tộc.
Sự gắn bó với dòng tộc đôi khi
quá mức khiến nhiều người lại khép kín với đồng bào, chỉ tin tưởng bao che cho
những người thân thuộc, tạo nên sự bất công đối với người khác đến độ "một
người làm quan cả họ được nhờ".
Gắn bó với những người đã khuất
trong dòng tộc, người Việt chứng tỏ lòng thảo hiếu qua việc thờ cúng tổ tiên.
Người Việt lập bàn thờ tại nhà với bài vị của những người đã khuất, cúng bái
trong những ngày sóc, vọng, giỗ, Tết. Việc này tạo lại mối tương quan mật thiết
với cả những người sống để xoá đi phần nào sự nghi ngại chia rẽ do thời đô hộ
để lại.
Gắn bó với đời sống nông nghiệp,
người Việt phát triển tình làng nghĩa xóm và các mối quan hệ đồng hương. Tuy
nhiên vì sống mãi trong luỹ tre làng, thiếu giao tiếp để mở rộng tầm nhìn nên
người Việt dễ hướng tới óc cục bộ, hẹp hòi đánh mất tinh thần trọng tài đức,
trọng tình nghĩa trước đây. Cộng thêm bản chất nghi kỵ người khác của thời bị
đô hộ để lại, óc cục bộ này đã được nhà nước quân chủ chuyên chế khai thác tối
đa trong tổ chức hành chính làng xã, địa phương, dẫn đến việc người Việt khó
chấp nhận sự điều khiển, lãnh đạo của người không đồng hương với mình, coi
thường luật pháp quốc gia “phép vua thua lệ làng”, coi thường cả những giá trị
nhân bản như cạo đầu, bôi vôi, bỏ trôi sông những phụ nữ lầm lỡ, chửa hoang. Óc
cục bộ ấy vẫn còn mạnh mẽ trong thời đại ngày nay.
Trong thời kỳ này, chúng ta ghi
nhận ảnh hưởng của Tam giáo Đông Phương, đặc biệt là Khổng giáo. Cả ba đều đến
từ Trung Hoa, chỉ riêng Phật giáo lại chia làm hai ngả, theo con đường Đồng Cỏ
vào miền Bắc VN và theo con đường Hồ Tiêu vào miền Nam VN (x. Nguyên Tạng,
trong Niên Giám Giáo hội Công giáo Việt Nam 2005, tr. 492-498).
Phật giáo ảnh hưởng nhiều đến
quần chúng bình dân, nhất là dưới thời Lý - Trần, với thuyết Luân Hồi, với Tứ
Diệu Đế, với luật Nhân Quả để nuôi dưỡng lòng đạo đức, giải thích cho người dân
hiểu về nguồn của bể khổ đời người là do lòng dục, vì thế muốn diệt khổ phải từ
khước lòng dục của mình bằng cách theo Bát Chánh đạo.
Khổng giáo hay Nho giáo là hệ
thống các nguyên tắc đạo đức, chính trị do Khổng Tử lập ra nhằm duy trì trật tự
của xã hội phong kiến nên ảnh hưởng nhiều đến vua quan và quần chúng trong cách
tổ chức xã hội ở Trung Hoa và ảnh hưởng nhiều đến VN. Nho giáo khởi đầu với
việc lập Văn Miếu (1070), Quốc Tử Giám và tổ chức thi cử (1076) và càng ngày
càng chiếm ưu thế cho đến khi đạt được địa vị độc tôn vào thế kỷ XVIII-XIX.
Người VN ứng xử trong các quan hệ cá nhân, gia đình, họ hàng, làng xóm, vua
quan theo những chuẩn mực của lễ nghĩa Nho giáo như Tam cương - Ngũ thường, để
có thể "tu thân, tề gia, trị quốc, bình thiên hạ".
Những chuẩn mực của Nho giáo có
mặt tốt là giữ cho xã hội được trật tự ổn định, nhưng nhà nước quân chủ chuyên
chế lại dùng chúng như một phương tiện áp chế con người, khi tôn vinh vua là
“thiên tử” (con Trời) nắm trọn quyền sinh sát trong tay "quân xử thần tử,
thần bất tử, bất trung". Những vị Nho gia ăn theo chế độ ít người dám
nghĩ, dám làm với tầm nhìn xa trông rộng để "trị quốc, bình thiên hạ"
mà chỉ trở thành những nhà trí thức luẩn quẩn với những bài phú, bài thơ ca
tụng chế độ, suy tôn mù quáng một con người dù người đó bất tài, thất đức hoặc
nhai đi nhai lại những câu trích dẫn thuộc lòng trong Tứ Thư Ngũ Kinh. Cách học
từ chương và chế độ thi cử của Nho giáo này đã trói buộc những sáng kiến, suy
tư của người Việt và còn ảnh hưởng đến ngày nay.
Chúng không những không cải tạo
được tình trạng đa thê hay bất bình đẳng nam nữ, như ta từng thấy trong thời bị
Trung Hoa đô hộ mà còn làm cho người phụ nữ càng bị lệ thuộc hơn vào người đàn
ông "Trai thì năm thê bảy thiếp, gái chính chuyên chỉ có một chồng",
vào dòng họ của chồng "Lấy chồng thì phải theo chồng, lấy chồng phải gánh
giang san nhà chồng". Người phụ nữ chỉ còn là cái bóng của người đàn ông
vì họ được dạy phải có đủ tam tòng "Tại gia tòng phụ, xuất giá tòng phu,
phu tử tòng tử", tứ đức “Công, dung, ngôn, hạnh” chứ không còn là một con
người thật sự độc lập với tất cả giá trị làm người.
Sống trong nền quân chủ chuyên
chế độc tài, người dân không được phép có nhiều phương tiện vật chất, nhiều
nông nô vì sợ bị phản loạn. Nhưng dù có nhiều tiền họ cũng không được phép tiêu
xài, không được cất nhà theo ý mình, thậm chí không được ăn mặc theo ý thích.
Họ cũng không được học rộng vì càng có nhiều tư tưởng mới lạ họ càng dễ ra
ngoài sự kiểm soát của chính quyền: chỉ cần một câu thơ không rõ ý cũng có thể
bị kết tội phản nghịch và bị tru di tam tộc. Mỗi làng chỉ có một vài người được
đi học còn tất cả nam cũng như nữ, già cũng như trẻ đều đầu tắt mặt tối với
công việc đồng áng. Chính sách ngu dân này làm cho người Việt không phát triển
óc suy tư, sáng tạo, càng làm cho cuộc sống của họ thêm cơ cực, nghèo túng.
Cuối cùng, Lão giáo du nhập vào
VN đồng thời với Phật giáo và Nho giáo ngay từ thời Bắc thuộc, đến đời vua Đinh
Tiên Hoàng (cuối thế kỷ X) đã khá phát triển ở nước ta. Lão giáo chủ trương vô
vi (không làm), "nghĩa là chủ ý cốt theo cách tự nhiên thanh tĩnh không
cần phải làm gì, nghĩa là muôn việc cứ phó mặc tự nhiên, không cần phải lo
lắng, nghĩ ngợi mới hưởng sự khoái lạc phiêu diêu" (Toan Ánh, Nếp cũ - Tín
ngưỡng VN, quyển Thượng, NXB TP.HCM, 1992, tr. 221). Chủ trương này đúng ra là
thái độ sống của những nhà trí thức Nho giáo. Dần dần đạo Lão đi vào các tầng
lớp bình dân và biến thể thành những hình thức bí hiểm mê tín như phù phép, sấm
ký, chầu đồng, thẻ xăm, bói toán, với các thần tiên ẩn thân trong vạn vật:
"bếp thì có ông Táo, đất có Thổ Công, sông có Hà Bá". Tuy nhiên, cái
nhìn "linh hoá vạn vật" này lại giúp cho người VN vượt qua thái độ
quá chuộng hình thức lễ nghĩa tỉ mỉ, vụn vặt của Nho giáo để đến gần với thiên
nhiên và tìm được sự khoáng đạt cho tâm hồn.
Chúng ta không thể không nhắc đến
ảnh hưởng của Kitô giáo trong thời kỳ này. Kitô giáo được truyền vào VN là đạo
Công giáo theo lễ nghi Roma, qua các giáo sĩ dòng Đa Minh, dòng Phanxicô, dòng
Augustinô người Bồ Đào Nha và Tây Ban Nha vào thế kỷ XVI, nhất là các giáo sĩ
dòng Tên vào thế kỷ XVII. Các giáo sĩ này nói được tiếng Việt, sáng lập ra chữ
quốc ngữ và đóng góp nhiều về khoa học, cũng như xã hội cho các vua chúa của cả
hai miền Nam Bắc. Họ truyền bá một giáo thuyết khác với Tam giáo Đông phương về
nhiều điểm nên gặp sự chống đối mãnh liệt của vua quan, nhưng đó lại là những
sự thật cơ bản. Sự thật đó là tất cả mọi người đều có giá trị cao quý như nhau
vì đều là con cái Chúa, đều tự do và bình đẳng trước pháp luật chứ không phải
vua có toàn quyền sinh sát trong tay, hôn nhân một vợ một chồng, nam nữ bình
đẳng và có giá trị như nhau...
Điều không may cho Công giáo là
vào thời điểm này, các đế quốc thực dân đi chiếm thuộc địa và các nhà truyền
giáo lại theo chân họ vào VN gây nên nhiều hiểu lầm và cả những cuộc bách hại.
Khi quân đội Pháp bắn thị uy vào cảng Đà Nẵng (1847) và nhanh chóng chiếm được
các tỉnh miền Đông Nam Kỳ (1862), rồi đặt nền đô hộ từ 1862-1945 thì người VN
như bừng tỉnh trước sức mạnh trổi vượt về quân sự, khoa học, kỹ thuật của quân
thù trước chính sách bế quan toả cảng của vua quan, dẫn đến ngu dốt, lạc hậu,
yếu kém. Họ giống như người Trung Quốc bừng tỉnh sau cuộc Chiến tranh Nha phiến
(1839-1842) và thấy rằng: "Cái học nhà Nho đã hỏng rồi!" (Trần Kế
Xương). Họ muốn được như người Nhật cởi mở với nền văn minh kỹ thuật của phương
Tây nên phong trào Đông Du của Phan Bội Châu, Phan Chu Trinh, Kỳ Ngoại Hầu
Cường Để, phong trào Đông Kinh Nghĩa Thục của Lương Văn Can... đã ra đời. Dân
tộc VN bước vào một thời kỳ mới.
2.2.4. Thời
kỳ phát triển và hội nhập với thế giới (1945-2012)
Ngày 2-9-1945, Chủ tịch Hồ Chí
Minh đọc Tuyên ngôn Độc lập ở Hà Nội, khai sinh nước Việt Nam Dân Chủ Cộng Hoà.
Ngay sau đó, thực dân Pháp trở lại xâm lược Đông Dương và nhân dân VN đã kháng
chiến để bảo vệ nền độc lập. Thế giới vào thời điểm 1945-1975 chia thành 2 phe
Tư bản và Cộng sản xung đột mãnh liệt với nhau. Do hoàn cảnh và vị trí đặc
biệt, Việt Nam lại trở thành giới tuyến cho 2 phe phái trên đây. Sau chiến dịch
Điện Biên Phủ (1954), với hiệp định Genève, người Pháp rút khỏi miền Bắc VN,
nước VN tạm thời bị chia làm 2 miền theo vĩ tuyến 17: miền Bắc là nước Việt Nam
Dân chủ Cộng hoà theo chế độ Cộng sản; miền Nam là nước Việt Nam Cộng hoà theo
chế độ Tư bản. Từ năm 1964-1975, chính quyền Cộng sản ở miền Bắc lãnh đạo cuộc
chiến tranh chống lại chính quyền Tư bản ở miền Nam. Ngày 30-4-1975, chính quyền
Sài Gòn ở miền Nam sụp đổ, VN hoàn toàn thống nhất, lấy tên là nước Cộng hoà Xã
hội Chủ nghĩa Việt Nam.
Trong cuộc chiến tranh giữa hai ý
thức hệ, kẻ thù đã khai thác triệt để sự chia rẽ và phân hoá của người Việt có
từ thế kỷ XVIII với Trịnh Nguyễn phân tranh, thế kỷ XIX-XX với ba miền Bắc -
Trung - Nam của thực dân Pháp để “người Việt thù người Việt, người Việt giết
người Việt”. Biết bao cuộc xung đột, giết hại nhau chỉ vì những sự khác biệt về
tôn giáo, sắc tộc, đảng phái… để lại những di chứng cho đến ngày nay khiến cho
người Việt càng khó cộng tác và tin tưởng lẫn nhau.
Cuộc cải cách ruộng đất ở miền
Bắc (1953-1956), với những màn đấu tố, đã phá hoại truyền thống hiếu hoà, yêu
thương đùm bọc lẫn nhau, làm tan vỡ luân thường đạo lý của gia đình, xã hội khi
cha mẹ, con cái, vợ chồng, anh em, bạn bè, hàng xóm..., dùng những hình thức
dối trá để tố cáo, giết hại lẫn nhau. Nỗi sợ hãi tột cùng của thời ấy đã ăn sâu
vào tiềm thức - vô thức, tạo nên nếp sống khép kín và giả dối của nhiều người.
Còn nhiều người trẻ ở miền Nam có
tâm trạng "yêu cuồng, sống vội", hối hả hưởng thụ cuộc sống trước khi
phải ra chiến trường, với tâm trạng không cần biết đến ngày mai, vì nghĩ rằng
bom đạn vô tình có thể phá hoại tất cả những gì người ta xây dựng hôm nay.
Bỏ qua sự khác biệt về nhiều lĩnh
vực, cả hai chế độ có nhiều điểm tích cực đó là đóng góp vào tâm tính người
Việt: tinh thần yêu chuộng những điều mới mẻ dựa trên khoa học kỹ thuật để phát
triển đời sống, vượt qua những mê tín dị đoan thời trước và sự cố gắng làm việc
để có nhiều phương tiện vật chất làm cho đời sống được ấm no, hạnh phúc.
Từ năm 1975 đến nay, người Việt
cố gắng xây dựng lại đất nước bằng cách du nhập các lối sống và khoa học kỹ
thuật của các nước trong cộng đồng thế giới. Họ trở thành những con người hiểu
biết nhờ trình độ văn hoá được nâng cao. Nếu như trước kia, cả làng chỉ có một
hai người biết chữ để làm văn tự, sổ sách, thì giờ đây hầu như mọi người đều
được khuyến khích đi học, mọi trẻ em bắt buộc phải đi học. Qua việc học hành và
các phương tiện truyền thông như báo chí, sách vở, phim ảnh, truyền thanh,
truyền hình, và cả mạng lưới thông tin toàn cầu (internet), người Việt càng
ngày càng thông thạo khoa học, phát triển nền kinh tế, khai thác được các nguồn
tài nguyên phong phú của đất nước.
Nếu như trước đây, người VN tin
vào Trời - Phật độ trì, vào thiên mệnh của Nho giáo, vào Thiên Chúa của Kitô
giáo, vào Ông bà Tổ tiên chứng giám thì giờ đây, những bài học bài bác thái độ
duy tâm, đề cao chủ nghĩa duy vật từ 30 năm qua dường như đang có hiệu quả rõ
rệt là xoá bỏ niềm tin mang tính tín ngưỡng ấy của người Việt. Nhưng một khi
con người đánh mất ý nghĩa của đời sống tinh thần, chối bỏ sự hiện diện của chủ
thể luân lý tối cao như là nền tảng cho đạo đức xã hội thì người ta dám làm bất
cứ điều gì để chiều theo những tham vọng và dục vọng! Luật pháp không có khả
năng khám phá tất cả những hành động bí ẩn của con người bắt nguồn từ trong tâm
trí. Vì thế, khi tin vào một chủ thể luân lý tối cao nhìn thấu lòng mình (Trời
cao có mắt), con người mới ý thức và tự nguyện sống theo lương tâm ngay chính,
vượt qua những quyến rũ của vật chất, đam mê để sống đạo đức. Từ căn bản đạo
đức này, người Việt mới có thể vượt qua những tệ nạn như: dối trá, tham nhũng,
quan liêu, lãng phí, phá thai… đang tràn lan trong xã hội hiện thời. Như thế,
suy cho cùng thì sự có mặt của các tôn giáo rất cần thiết cho xã hội. Một số ít
người đã nhận ra điều ấy và đang cổ vũ cho những lễ hội dân gian hoặc tham gia
các lễ nghi tôn giáo. Nhưng nhiều người VN hiện nay chưa ý thức được điều này.
Vấn đề đặt ra cho chúng ta là làm
sao xây dựng một nền đạo đức xã hội tôn trọng tự do tín ngưỡng và không tín
ngưỡng của mọi người thay vì mất nhiều sức lực cho những tranh cãi duy tâm- duy
vật hoặc vô thần- hữu thần.
Kết luận
Chúng ta vừa thử tìm hiểu cấu
trúc tâm lý - văn hoá xã hội của con người Việt Nam và thấy nhiều tầng xấu tốt
xen lẫn, chồng chất lên nhau như những lớp đất của các tầng địa chất. Để trồng
được cây lành trái ngọt hay xây dựng công trình lớn lao lâu dài cho dân tộc
Việt Nam, chúng ta phải biết rõ từng lớp đất, loại bỏ những lớp đất bạc màu
trước khi “trồng người”.
Công việc xây dựng và hoàn thiện
giá trị con người VN thời kỳ công nghiệp hoá, hiện đại hoá như đang mời gọi mỗi
người cố gắng ý thức và hoàn thiện chính mình, nghĩa là loại trừ những tật xấu
và tập luyện những tính tốt nơi mình. Nhưng công việc của từng cá nhân này chỉ
có thể thực hiện với sự giúp đỡ của tập thể và cộng đồng để giúp họ khám phá ra
những đức tính xã hội căn bản và những tật xấu thường có nơi người Việt. Sau đó
phải tìm được những biện pháp hay đường hướng thích hợp để hoàn thiện nhân cách
theo từng độ tuổi hay môi trường sống. Những công việc này đòi hỏi sự cộng tác
chặt chẽ của các nhà tâm lý, khoa học, giáo dục cũng như các văn nghệ sĩ, những
nhà truyền thông xã hội…
Riêng đối với người tín hữu Công
giáo, chúng ta càng phải tích cực cũng như chủ động trong việc xây dựng và hoàn
thiện giá trị con người VN theo Tin Mừng vì con người là đối tượng chính yếu
trong công trình tạo dựng của Thiên Chúa và là đích điểm cứu độ của Đức Giêsu
Kitô. “Không có gì thực sự là của con người mà lại không gieo âm hưởng trong
lòng người môn đệ Chúa Kitô” (Công đồng Vatican II, x. Gaudium et Spes, số 1).
NHỮNG CÂU HỎI
GỢI Ý SUY TƯ VÀ CHIA SẺ
1. Bạn có bao giờ thất bại trong
công việc nhất là trong các dự án xã hội, trong quan hệ với con người, và ngay
cả trong quan hệ với Thiên Chúa? Đâu là nguyên nhân của thất bại?
2. Trong các
nguyên nhân thất bại, con người (chính bạn hay đối tác của bạn) đóng vai trò
gì?
Bạn có hiểu rõ cấu trúc tâm lý - xã hội - văn hoá của con người để thông
cảm, tha thứ và sửa đổi cho tiến bộ và hiệu quả hơn không?
3. Bạn thử lập các tầng cấu trúc
văn hoá xã hội của người Việt theo các giai đoạn lịch sử với những tính tốt và
tật xấu.
Thí
dụ:
Giai đoạn lịch sử
|
Văn hoá xã hội
|
Tính tốt
|
Tật xấu
|
Tiền sử
|
4. Để đào tạo con người Việt Nam , bạn hãy liệt kê những đức tính nhân bản cần
thiết và những tật xấu thường gặp thấy nơi người Việt Nam
5. Để phục hồi và phát triển toàn diện con
người Việt Nam theo đường hướng Tin Mừng, bạn đề nghị những biện pháp hay
phương cách nào để chống lại tật xấu và tệ nạn như: thiếu trung thực, thiếu
đoàn kết, hay nghi ngờ, thiếu tôn trọng của chung, thiếu kiên định, cục bộ,
tham nhũng, lãng phí, phá thai, nghiện ngập, bạo hành, sống buông thả, tự ái
vặt…
6. Để xây dựng và hoàn thiện con người Việt
Nam thời kỳ công nghiệp hoá, hiện đại hoá theo đường hướng Tin Mừng, bạn đề nghị
những biện pháp hay phương cách nào để phát triển các đức tính như: trung thực,
nhân ái, dũng cảm, đoàn kết, tin tưởng, yêu thương, tinh thần nghèo khó, tiết
kiệm, tôn trọng và bảo vệ sự sống, yêu thiên nhiên, tin vào Trời…
--o0o--
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét